تقسیم بندی رایج مسئولیت در صنعت بیمه ایران

مسئولیت، از انجام فعل، ترک فعل، صدور دستور یا مالکیت بر چیزی ناشی می‌شود. در صنعت بیمه انواع مسئولیت در قالب “عمومی، حرفه‌ای و قراردادی” تعریف و انواع بیمه‌نامه در یکی از این ظروف قرار داده می‌شوند. پیدایش این تعاریف با هدف طبقه بندی و قراردادن بیمه‌های مشابه در یک گروه و تولید و مطالعه آسان تر بیمه‌نامه‌های گوناگون می‌باشد که به نظر می‌رسد اقتباسی ازحقوق ومتون بیمه‌ای انگلستان است و در حقوق ایران بدین شکل نشانه‌ای از آن یافت نمی‌شود. این تقسیم‌بندی و تعاریف در صنعت بیمه ایران اساس عمل  شرکت‌های بیمه قرار گرفته، گسترش یافته و کاربردی شده است. نوع تقسیم بندی، خللی در جبران خسارت زیان دیدگان ایجاد نمی‌کند؛ زیرا آن چه اهمیت دارد اثبات مسئولیت مدنی عامل زیان و جبران عادلانه خسارت است. طبقه بندی رایج مسئولیت در صنعت بیمه به شرح زیر می‌باشد:

مسئوليت حرفه اي

عبارت است از مسئولیتی که به موجب قانون برای صاحبان حرفه‌ها و مشاغل در مقابل کسانی که در رابطه با شغل و بر اثر فعالیت حرفه‌ای آنان دچار خسارت شده‌اند به وجود می‌آید و ویژگی آن این است که زیان‌دیده به واسطه تخصص و حرفه عامل زیان با او مرتبط بوده و از او خدمت گرفته است. به طور مثال مسئولیت پزشکی که در جریان مداوا به بیمار صدمه‌های بدنی و روانی وارد کرده از نوع مسئولیت حرفه‌ای می‌باشد.

مسئوليّت قراردادی

چنان چه یک طرف  قرارداد به علت تخلف از شرايط  قرارداد موجب زيان طرف دیگر شود، مسئولیت قراردادی محقق می‌شود. ویژگی آن ارتباط عامل زیان و زیان‌دیده براساس قرارداد و تعهد است. به طور مثال متصدیان حمل و نقل داخلی جاده ای بر اساس قرارداد فی مابین خود با صاحب کالا (که در قالب بار نامه می‌باشد)، موظف‌اند کالا را در مدت زمانی معیّن  به‌طور سالم به مقصد برسانند و چنان چه به هر دلیل (به جز موارد مصرح در قانون مانند فورس ماژور) کالا را به مقصد نرسانند، یا سالم تحویل گیرنده ندهند نسبت به صاحب کالا مسئولیت دارند و از این جهت که مسئولیت عامل زیان به دلیل عدم انجام مفاد قرارداد است، آن را مسئولیت قراردادی می‌نامند. البته آن چنان که قبلاً گفته شد مسئولیت قراردادی معمولاً قابلیت بیمه شدن ندارد مگر شقوقی از آن تحت شرایط خاص و مورد توافق.

مسئوليّت عمومي

مسئولیت قانونی شخص برای جبران خسارت‌های ناشی از ” فعالیت‌های روزمره یا دارایی‌ها، امکانات و ابنیه تحت تصرف، تملک یا مدیریت او” را به مسئولیت عمومی تعبیر می‌کنند. به عبارتی مسئولیت عمومی می‌تواندحاصل انجام  فعالیت‌های زندگی روزانه یا مالکیت و سیطره او بر مال و التزام او در پیش‌گیری از بروز خسارت به اشخاص ثالث ناشی از آن مال باشد. ویژگی مسئولیت عمومی این است که فرد زیان‌دیده با عامل زیان قرارداد نداشته، از خدمات تخصصی او استفاده نکرده و برای او کار نمی کند. (به عبارت دیگر هر نوع مسئولیتی که قراردادی و حرفه‌ای نبوده و به روابط کارفرما و کارگر مربوط نباشد، در قالب مسئولیت مطرح می‌شود). به عنوان مثال چنان چه در اثر غفلت شخصی که در آپارتمان خود مشغول زندگی روزمره است،  انفجاری ناشی از نشت گاز رخ داده و همسایگان خسارت ببینند، او قانوناً مسئول جبران آسیب‌های وارده بوده و مسئولیت او از نوع عمومی است. برای تشخیص مرز میان مسئولیت عمومی با  مسئولیت حرفه‌ای باید دقت داشت. به طور مثال چنان چه پزشکی حین و به مناسبت انجام معالجات پزشکی موجب آسیب فردی بشود، مسئولیت او از نوع حرفه‌ای و اگر در مطب او انفجاری رخ دهد و بیمار آسیب ببیند مسئولیت او از نوع عمومی است.

درباره این تقسیم بندی نکاتی قابل توجه است: در این تقسیم‌بندی گاه تشخیص مشکل می‌باشد. به طور مثال مسئولیت مدنی متصدیان حمل و نقل جاده‌ای داخلی را هم می‌توان به اعتبار شغل و حرفه بیمه‌گذار، از نوع مسئولیت حرفه‌ای دانست و هم به استناد تعهد متصدی حمل به سالم رساندن کالا طبق مفاد بارنامه که در حکم قرارداد است، از نوع مسئولیت قراردادی قلمداد کرد. اما عرفاً یکی از رشته‌های بیمه مسئولیت قراردادی محسوب می‌شود. نکته دیگر این که در تقسیم‌بندی انواع بیمه‌نامه‌ها گاه میان کارشناسان صنعت، اتفاق نظر وجود ندارد. به طور مثال گروهی از کارشناسان، مسئولیت مدیران (مانند مدیران هتل و مراکز آموزشی) را زیر مجموعه مسئولیت عمومی و برخی، آن را زیر مجموعه مسئولیت حرفه‌ای می‌دانند که به نظر می‌رسد این اختلاف نظر به زاویه نگاه کارشناسان بستگی دارد.

به طور مثال براساس حقوق انگلستان مالک هتل، ساکن آن نیز هست و بنابر قانون: “ساکنین و متصرفان سال ۱۹۵۷ و ۱۹۸۴ انگلستان” ساکن ساختمان مسئول صدمه‌های وارده به افرادی است که به آن وارد می‌شوند؛ خواه با دعوت و خواه با تجاوز. مگر این که بتواند ثابت کند تمام مراقبت‌های لازم را انجام داده است. از طرفی مدیر هتل نسبت به مهمانان که برای اقامت قرارداد بسته و هزینه می‌پردازند، مسئولیت حرفه‌ای دارد.

بنابراین باید توجه داشت آن جا که مسئولیت مدیر هتل در مقابل مشتریان مطرح است، مسئولیت از نوع حرفه‌ای و پوشش آن مربوط به بیمه مسئولیت حرفه‌ای است و در جایی که مسئولیت مدیر هتل در رابطه با زندگی روزمره و به عنوان ساکن ساختمان مطرح است، مسئولیت او از نوع عمومی و پوشش وی تحت عنوان بیمه مسئولیت عمومی مطرح است. واضح است بیمه‌نامه مسئولیت مدیران هتل به حرفه او نظر داشته و بیمه‌نامه‌های موجود از نوع مسئولیت حرفه‌ای هستند.

دلیل دیگر اختلاف شاید به سابقه و تعریف مسئولیت حرفه‌ای مرتبط باشد. در متون بیمه‌ای خارجی که برخی از آن‌ها در ایران حکم مرجع را پیدا کرده در تعریف مسئولیت حرفه‌ای قید “تحصیلات حرفه‌ای و دانش آموختگی” برای مشاغل حرفه‌ای به کار رفته و مصادیق آن پزشکان، وکلا و حسابداران معرفی شده‌اند. از این رو کارشناسان داخلی، قید “حرفه‌ای بودن” را یکی از لازمه های مسئولیت حرفه‌ای برداشت کرده و سایر مشاغل را خارج این مرز قلمداد کرده اند در حالی که برخی از مؤسسه‌های مرجع بعدها چنین قیدی را برای حرفه‌های دیگر هم چون آژانس‌های مسافرتی و تبلیغاتی و مترجمین مجاز دانسته و دامنه آن بسیار وسیع و قید حرفه‌ای بودن بدان شکل گذشته کم رنگ شده است. لذا شایسته است به جای تمرکز بر “مصادیق مشاغل حرفه‌ای” بر “تعریف مسئولیت حرفه‌ای” تمرکز شود.

در ادامه توضیحات، با هدف  توجه به نظریات و مراجع مختلف، مسئولیت مطلق به عنوان یکی از مفاهیم مرتبط، به اختصار تعریف می‌شود:

مسئولیت مطلق

در موارد معینی مسئولیت، مطلق است. یعنی فردی که تصور می‌رود موجب خسارت شده مسئول است، حتی اگر بتواند نشان دهد که مرتکب غفلت نشده است. به طور مثال اگر حادثه به گونه‌ای باشد که به طور طبیعی بدون عنصر غفلت اتفاق نیفتد مسئولیت فرد ایجاد کننده خسارت محرز است؛ مانند این که جراحی، وسایل جراحی را در بدن بیمار جا بگذارد. در این رابطه هیچ نیازی به اثبات تقصیر عامل زیان نیست چون غفلت وی محرز است.

منبع : کتاب بیمه های مسئولیت و طرح های خاص
ناشر پژوهشکده بیمه مرکزی
مولف علیرضا عسگرزاده